صنعت خودروسازی با داشتن سهم ۲۱ درصدی از ارزش‌افزوده کل بخش صنعت و سهم حدود ۴ درصدی در توليد ناخالص داخلي در سال‌های اخير به‌شدت تنزل پيدا کرده است.
مرکز پژوهشی آرا در کتاب ”گزارش راهبردی چالش‌های صنعت خودرو در ایران" که توسط اندیشکده سرآمد گردآوری شده است به بررسی وضعیت خودرو در ایران می‌پردازد. در این کتاب آمده است: صنعت خودروسازی کشور با داشتن سهم ۲۱ درصدی از ارزش‌افزوده کل بخش صنعت و سهم حدود ۴ درصدی در توليد ناخالص داخلي که در سال‌های اخير به‌شدت تنزل پيدا کرد، از جایگاه مهمي در اقتصاد کشور برخوردار است و لذا آسیب‌شناسی مشكلات این صنعت و ارائه راهكارهای مناسب به‌منظور برون‌رفت از چالش‌های موجود، ضروری به نظر می رسد.
در سال ۲۰۱۴ ميلادی در مجموع حدود ۸۹.۷ ميليون دستگاه خودرو تولیدشده است که کشور چين با توليد ۲۳.۷ میلیون دستگاه در رتبه اول قرار دارد و کشورهای آمریكا، ژاپن، آلمان و کره جنوبي هر یک به ترتيب با ۶/۱۱، ۷/۹، ۹/۵ و ۵/۴ میلیون دستگاه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این سال ایران با توليد حدود یک‌میلیون دستگاه پس از کشورهای تایلند، اندونزی و ترکيه در رتبه هجدهم قرار دارد و سهم آن از کل توليد جهاني خودرو حدود ۲/۱ درصد است. این در حالي است که کشور چين با سهم بيش از ۲۶ درصد در صدر قرار دارد و کشورهای آمریكا، ژاپن، آلمان، کره جنوبي و هند به ترتيب با سهم حدود ۱۳، ۹/۱۱، ۵/۶، ۵ و ۴ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
شمار توليد ایران در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ حدود ۱.۴ تا ۱.۶ ميليون دستگاه رسيده بود و جایگاه ایران در این سال‌ها به‌طور نسبي در رتبه سيزدهم قرار داشته است.
بخش خودروی ایران دهمین صنعت کشور از لحاظ ارزش‌افزوده ناخالص است و بالاتر از بخش‌های تأمین مالی و بانکداری، خدمات عمومی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و گردشگری است. بازار خودرو در ایران با فروش سالیانه ۱.۱ میلیون دستگاه خودرو در سال ۲۰۱۴، بزرگ‌تر از بازار اسپانیاست. این بخش تقریباً ۵ درصد نیروی کار ایران را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۱۴ حدود یک‌میلیون ایرانی در این بخش مشغول به کار بودند. برآورد می‌گردد که با احتساب نرخ واقعی ارز، صنعت خودرو می‌تواند ارزش‌افزوده ناخالص خود را از ۱۱ میلیارد دلار تا ۵۸ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۵ افزایش دهد و یا سالیانه بیش از ۸ درصد رشد کرده و درمجموع ۲۰۰ هزار شغل ایجاد کند که این امر نیازمند جذب سرمایه‌گذاری‌های عظیم در به‌روزرسانی تولید است.
تولید خودروهای تجاری داخلی می‌تواند یک فرصت رشد در ایران باشد در دست چهار بازیگر اصلی است: ایران‌خودرو دیزل، سایپادیزل، گروه بهمن و گروه ماموت. از سال ۲۰۰۰ حجم تولید در این زیر بخش بیش از ۵۰ برابرافزایش‌یافته و به ۱۶۵ هزار دستگاه در سال ۲۰۱۴ رسیده است. با وجوداین، تولید خودروهای تجاری به‌طور میانگین تنها ۱۵درصد از کل تولید خودرو در ایران را شامل می‌شود، درحالی‌که این نسبت در میان همتایان ایران، ۲۶ درصد است.
بر اساس ضریب نفوذ فعلی خودرو در ایران (۲۰۰ خودرو به ازای هر ۱۰۰۰ نفر) و افزایش پیش‌بینی‌شده در تولید ناخالص داخلی سرانه طی ۲۰ سال آینده، برآورد می‌گردد که بازار داخلی ایران بتواند تا سال ۲۰۳۵ به تولید ۳.۲ دستگاه در سال برسد و به یک صادرکننده منطقه‌ای در سایه رقابتی شدن، تبدیل گردد. به‌علاوه طبق تحقیقات سهم صنعت خودرو در تولید ناخالص داخلی کشور در مقایسه با بسیاری از فعالیت‌های دیگر ازجمله آموزش، واسطه‌گری‌های مالی، صنایع مواد غذایی و حتی پست و مخابرات کمتر است.
روند توليد و نرخ رشد توليد خودروی کشور طي دوره ۱۳۴۸ تا ۱۳۹۲ توليد خودرو در ایران از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۷۷ هیچ‌گاه از مرز ۲۰۰ هزار دستگاه عبور نكرده بود و در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ هم‌زمان با شروع انقلاب اسلامي و جنگ تحميلي و تبعات ناشي از آن توليد خودرو عمدتاً با نرخ رشد منفي مواجه بوده است. روند توليد انبوه خودرو از حدود ۲۰۰ هزار دستگاه در سال ۱۳۷۷ شروع شد و با نرخ رشد افزایشي به مرز ۸۰۰ هزار دستگاه در سال ۱۳۸۲ نزدیک شد و از این سال به بعد به‌رغم روند افزایشي توليد خودرو اما نرخ رشد توليد خودرو با روند کاهشي همراه بود به‌گونه‌ای که در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ به ترتيب با نرخ رشد منفي ۴۳.۷ و ۲۰.۲ درصد، ميزان توليد به‌شدت دچار افت شد و توليد به کمتر از یک‌میلیون دستگاه رسيد.
بررسی‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد که شاخص تولید و فروش صنعت خودرو، پس از افت شدید سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ در سال ۱۳۹۳ به دلیل کاهش محدودیت‌های ناشی از تحریم و تقاضای انباشته قبلی، به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت و سهمی اساسی در رشد بخش صنعت و رشد تولید ناخالص داخلی این سال داشت. در فصل اول سال ۱۳۹۴، شاخص تولید این صنعت نسبت به فصل مشابه سال قبل از رشد ۲.۵ درصدی برخوردار شده است که در مقایسه با رشد حدود ۵۰ درصدی فصل قبل به شده کاهش‌یافته است. از طرف دیگر در سه‌ماهه اول سال ۱۳۹۴ شاخص فروش صنعت خودرو کاهش ۹.۷ درصدی را تجربه کرده است. دلیل این افت محسوس را می‌توان از یک‌سو کاهش قدرت خرید و از سوی دیگر انتظار خریداران برای ورود خودروهای وارداتی ارزان و باکیفیت پس از رفع تحریم‌ها عنوان کرد.
در شش‌ماهه نخست سال ۹۴ کاهش فروش در این صنعت بیشتر از کاهش تولید است که می‌تواند نشان‌دهنده کمبود تقاضا برای محصولات این صنعت باشد. اگرچه اعطای اعتبار به خودروسازان و خریداران خودرو طرحی است که می‌تواند به‌طور موقت عمق رکود در این صنعت را کاهش دهد، اما مسلماً افزایش کیفیت خودرو و قابلیت رقابت در بازارهای جهانی از اهداف بلندمدتی می‌تواند باشد که امکان صادرات گسترده محصولات این صنعت به خارج را فراهم کرده و راه‌حل بلندمدت تلقی شود. همچنین بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده درباره وضعیت تمرکز در این صنعت در مطالعه افزایش توان رقابت‌پذیری صنعتی ایران (مطالعه انجام‌شده توسط دانشگاه صنعتی شریف به سفارش اتاق بازرگانی تهران)، شاخص هرفیندال (درجه تمرکز) برای فعالیت تولید وسایل نقلیه موتوری بالای ۲۰۰۰ است که نشان می‌دهد در این صنعت انحصار و یا تمرکز بالا وجود دارد.
در سال‌های اخیر علی‌رغم افزایش ارزش تولیدات صنایع تولید خودرو و قطعه‌سازی، هم در زمینه تولید خودرو و هم در زمینه تولید قطعات و بدنه، روند ارزش تولیدات این فعالیت از کل ارزش تولیدات بخش صنعت کاهشی بوده است. سهم ارزش تولیدات خودرو از تولید صنعتی از ۱۹.۰ درصد در سال ۸۳ به حدود ۴ درصد در سال ۹۲ کاهش‌یافته است. سهم تولید قطعات و بدنه نیز از تولید صنعتی از ۴ درصد در سال ۸۳ به حدود ۱.۴ درصد در سال ۹۲ کاهش‌یافته است. سهم ارزش تولیدات صنایع خودرو و قطعه‌سازی از کل ارزش تولیدات بخش صنعت از ۲۳.۴ درصد در سال ۸۳ به حدود ۵.۴ درصد در سال ۹۲ رسیده است.
درآمدزایی صادرات در صنعت خودروسازی ایران نیز بسیار کم است. نسبت صادرات مستقیم به فروش در این رشته فعالیت صنعتی در سال ۱۳۹۲ برابر با ۰.۰۱ بوده که در مقایسه با میانگین این نسبت برای کل صنعت ۰.۱۲ بسیار پایین است. وابستگی این صنعت به واردات نیز زیاد است. نسبت ارزش مواد اولیه وارداتی به ارزش‌افزوده برای رشته فعالیت تولید وسایل نقلیه موتوری در سال ۱۳۹۲ برابر با ۰.۷۸ بوده درحالی‌که میانگین این نسبت برای کل صنعت ۰.۱۴ است. بررسی تحولات گذشته این صنعت نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته خودکفایی این صنعت تأمین نشده است. ارزش صادرات صنعت خودرو (خودرو و قطعات) در سال ۲۰۱۴ بنا بر آمار سازمان تجارت جهانی برابر با ۱۸۱ میلیون دلار بوده و بالاترین رقم گزارش‌شده برای صادرات خودرو ایران به سال ۲۰۱۰ برابر با ۴۸۴ میلیون دلار است. سهم صادرات خودرو و قطعات در صادرات صنعتی کشور در سال ۲۰۱۴، برابر با ۱ درصد و در صادرات خودرو و قطعات جهان حدود ۰.۰۱ درصد است. این در حالی است که سهم صادرات خودرو و قطعات به‌کل صادرات صنعتی جهان در سال ۲۰۱۴ برابر با ۱۱ درصد بوده است. آمار فوق مؤید ناچیز بودن فعالیت صادرات در این صنعت است.
با توجه به واردات حدود ۲۳ هزار دستگاه خودرو سواری و میزان تولید ۵۰۳ هزار دستگاه خودرو سواری طی هفت‌ماهه ۹۴، نفوذ واردات خودرو در کشور کمتر از ۵ درصد است که رقم مذکور قابل‌توجه نبوده و لزوماً تهدیدی برای صنعت خودرو محسوب نمی‌شود. نسبت صادرات به میزان تولید خودرو سواری طی هفت‌ماهه ۹۴ حدود ۰.۳ درصد است. صادرات خودرو در هفت‌ماهه سال ۹۴ کمتر از ۱۵۰۰ دستگاه بوده که به یک‌سوم رقم صادرات در مدت مشابه سال ۹۳ تنزل یافته است. علی‌رغم سابقه طولانی و قدمت تولید خودرو سواری در کشور، توان صادراتی در این حوزه پایین است. به نظر می‌رسد اقدام قابل‌توجهی در زمینه صادرات این محصول، انجام‌نشده است. میانگین قیمت صادراتی خودرو سواری کشور در هفت‌ماهه ۹۴ برابر با ۶ هزار دلار در هر دستگاه و میانگین قیمت وارداتی خودرو سواری در همین مدت ۲۴ هزار دلار در هر دستگاه (چهار برابر قیمت صادراتی ایران) بوده است.
