مهرداد بذرپاش: مسیرهای تجاری از دیرباز بستری برای شکل‌گیری، توسعه و پیشرفت سکونتگاه‌ها و در مقیاس بزرگ تمدن‌ها بوده‌اند. از جمله مهمترین این مسیرها می‌توان به راه ابریشم و جاده شاهی در ایران باستان اشاره کرد. در دنیای امروز نیز ناشی از درهم‌آمیختگی اقتصادها و تجارت جهانی، گذرگاه‌های ترانزیتی از جایگاه ویژه‌ای در مناسبات جغرافیای سیاسی - اقتصادی جهان برخوردارند. از سوی دیگر، توجه به نقش ترانزیت و گذرگاه‌های بین‌المللی به عنوان عامل تسریع‌کننده در دوران گذار بین‌المللی به نظم نوین جهانی که می‌تواند نظم مطلوب جمهوری اسلامی ایران باشد و همچنین نقش‌آفرینی ایران در نظم آتی را تضمین کند، ضروری است. در همین راستا، چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا برای تثبیت و تقویت جایگاه خود در مناسبات بین‌المللی و گسترش نفوذ نرم در سایر کشورها، ابتکار کمربند - جاده را مطرح کرده است. این ابتکار در پی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی، حملونقل زمینی و انتقال داده کشورها به منظور تسهیل جریان ترانزیتی شرق به غرب در سطح جهان است و تاکنون چین در ۱۵۰ کشور دنیا سرمایه‌گذاری کرده است. ورود چین با چنین مشخصات اقتصادی و سیاسی به حوزه زیرساخت باعث شده کشورهای جهان در راستای جذب سرمایه و ایجاد یا تقویت کریدورهای تجاری بیش از پیش تلاش و رقابت کنند.
* موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران
بدیهی است که امکان حضور در معادلات ترانزیتی جهانی برای تمام کشورهای جهان به واسطه محدودیت‌های جغرافیایی مهیا نیست. خوشبختانه ایران از موقعیت جغرافیایی ممتازی برخوردار است به طوری که می‌توان آن را چهارراه غرب و شرق و شمال و جنوب جهان دانست. البته این موقعیت ممتاز به معنای عضویت کشور در همه کریدورهای منطقه نیست و ایران در برخی از این کریدورها حضور ندارد. مساله قابل تامل در این راستا عدم هیچ‌گونه تضمین برای باقی ماندن دائمی این فرصت‌ها ناشی از فضای پویا و رقابت سنگین این عرصه است. اگرچه تحرکات کشورهای همسایه در راستای تامین منافع ترانزیتی خود با ایجاد کریدورهای تجاری می‌تواند باعث شکل‌گیری برخی همکاری‌های سازنده دوسویه شود اما در نهایت برخی مسیرهای کریدوری قلمروی ایران را تهدید خواهد کرد.
* کریدورهای خارجی مؤثر بر ترانزیت ایران
کریدور راه توسعه عراق: یکی از مهمترین کریدورهای موازی با ظرفیت‌های داخلی ایران که می‌تواند تاثیر زیادی بر تصاحب سهم ترانزیت کشور داشته باشد، کریدور «راه توسعه عراق» است. این کریدور به طول ۱۲۰۰ کیلومتر بندر فاو در جنوب شرقی عراق را به ترکیه متصل خواهد کرد و انتقال بار از خلیج‌فارس و بازارهای احتمالی از جمله هند را به اروپا میسر می‌سازد و به نوعی رقیبی برای کریدورهای شمال - جنوب ایران است. حضور موثر سرمایه‌گذاران کشورهای غربی و عربی در این کریدور نشان از جدیت عراق در احداث این شاهراه ترانزیتی دارد. البته بعد از تحولات اخیر سوریه تعاملات ترکیه و عراق می‌تواند مسیر پیش روی این کریدور را دستخوش تغییر کند.
کریدور ترانس افغان: این کریدور با هدف اتصال کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به دریای عمان و سواحل مکران مطرح شده است. مسیر اصلی این کریدور شامل کشورهای ازبکستان، افغانستان و پاکستان می‌شود اما سایر کشورهای آسیای میانه نیز به منظور دسترسی به آب‌های آزاد تمایل به مشارکت در این کریدور دارند. این کریدور در صورت فعال‌سازی می‌تواند رقیبی برای شاخه شرقی راه‌آهن شمال جنوب کشور (چابهار - سرخس) باشد و سهم ایران از ترانزیت میان کشورهای آسیای میانه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس یا هند را کاهش دهد.
کریدور میانی: کریدور میانی با گذر از دریای کاسپین، چین را به اروپا متصل کرده است. این کریدور در حال حاضر فعال است و حدود ۶ میلیون تن بار را به طور سالانه از خود عبور می‌دهد. هدف‌گذاری این کریدور عبور ۱۱ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ میلادی است. حجم سرمایه‌گذاری‌ها در این کریدور توسط کشورهای مختلف اروپایی و آسیای مرکزی نشان از اهمیت بالای این مسیر برای توسعه مسیرهای دسترسی بین‌المللی این کشورها دارد. این کریدور نیز می‌تواند به عنوان رقیبی برای کریدورهای شرق - غرب ایران بویژه کریدور سرخس - بازرگان در نظر گرفته شود. لازم به ذکر است کریدور زنگزور بخشی از این کریدور است که می‌تواند تغییرات ژئوپلیتیک نافی منافع ایران را در منطقه قفقاز به وجود آورد.
کریدور آیمک: این کریدور در راستای اتصال هند به اروپا از طریق کشورهای همسو با ایالات متحده آمریکا شکل گرفت و در پی ایجاد توازن ژئوپلیتیک میان چین و هند است. این مسیر اتصال هند به اروپا را از طریق امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن، رژیم صهیونیستی و دریای مدیترانه فراهم خواهد کرد.
در یک نگاه جامع و کلی و با توجه به تلاش‌های کشورهای مختلف پیرامون جمهوری اسلامی ایران می‌توان دریافت کشورها تنها به دنبال تامین منافع خود هستند و تعلل از در دستور کار قرار دادن این رویکرد می‌تواند باعث عقب‌ماندگی کشور در حوزه‌های مختلف شود، چرا که کریدورهای تجاری تنها کاربرد و مزیت اقتصادی ندارند، بلکه تامین‌کننده امنیت پایدار و پیشرفت همه‌جانبه کشورها هستند.
* ارائه ابتکار ایران‌راه
در چنین فضایی که تمام کشورها به دنبال تحقق اهداف ترانزیتی و تجاری خود در قالب کریدورها بودند؛ جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۲ ابتکار ایران‌راه را ارائه کرد. این ابتکار ارتباط شرق و غرب و شمال و جنوب مناطق وسیعی از جهان را از طریق مسیرهای حمل‌ونقلی چندگانه داخل ایران برقرار می‌کند. ابتکار ایران‌راه ابعاد مختلف اجرایی، دیپلماتیک، اندیشگاهی، مالی، یک‌آهنگ‌سازی درون‌حاکمیتی، رسانه‌ای و اجتماعی دارد که در ذیل برخی از این ابعاد به طور مختصر ارائه شده است. تحقق ابتکار ایران‌راه در گرو اقدام در ۴ بعد اصلی زیرساختی، نرم‌افزاری، دیپلماتیک و توسعه ناوگان تعریف می‌شود.
بعد زیرساختی: این بعد شامل ایجاد، تکمیل، تقویت و تجهیز زیرساخت شبکه ارتباطی در ۴ گونه حمل‌ونقلی ریلی، جاده‌ای، دریایی و هوایی است. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: افزایش حجم سالانه تخلیه و بارگیری بنادر کشور به ۲۵ میلیون تن، احداث و بهره‌برداری از ۸۵۱ کیلومتر خط ریلی از جمله رشت - کاسپین، خاش - زاهدان، بستان‌آباد - خاوران، پیشرفت ۷۴ درصدی راه‌آهن چابهار - زاهدان، تملک ۲۰ کیلومتر از اراضی راه‌آهن رشت - آستارا و ۲۳۶ کیلومتر آزادراه از جمله آزادراه ایزدخواست - شیراز و تهران - شمال (منطقه۲)
بعد نرم‌افزاری: از آنجا که ترانزیت ماهیتی بین‌المللی دارد نیاز است ارتباطات مورد نیاز با سایر کشورها برقرار شده و در قالب تفاهمنامه‌ها، سرمایه‌گذاری و تعریف پروژه مشترک به اهداف ترانزیتی و گذر بار از کشور جامه عمل پوشاند. اهم این دست از اقدامات را باید شامل یکپارچه‌سازی رویه‌های مرزی و پلتفرم‌های مشترک هماهنگ‌سازی این رویه‌ها برای کاهش زمان ماندن کالا در گذرگاه‌های مرزی دانست.
اقدامات دیپلماتیک: از جمله اقدامات دیپلماتیک در راستای تحقق پروژه‌های زیرساختی می‌توان به تشکیل کمیسیون مشترک با کشورهای همسایه و تعریف کلان‌پروژه‌های راهبردی با کشورهای صاحب بار نظیر هند، روسیه و چین اشاره کرد. تعریف پروژه با کشور چین و آغاز عملیات اجرایی فاز ۲ فرودگاه امام خمینی(ره) همچنین مقدمات اجرای پروژه قطار سریع‌السیر تهران - مشهد، مذاکره با روسیه در راستای آغاز عملیات اجرایی خط‌آهن رشت - آستارا به طول ۱۶۲ کیلومتر، انعقاد قرارداد بهره‌برداری و توسعه بندر چابهار با کشور هند، طراحی و اجرای عملیات احداث کریدور ارس با کشور آذربایجان، احداث و بازسازی جاده کاجاران - سیسیان با ارمنستان، طرح ریلی مرند - چشمه ثریا با همکاری کشور ترکیه و احداث راه‌آهن شلمچه - بصره با مشارکت کشور عراق، همچنین امضای بیش از ۴۰ توافقنامه با کشورهای خارجی در حوزه حملونقل هوایی.
ناوگان حمل و نقل: مجموعه تلاش‌های دیپلماتیک و زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای، منجر به جذب بار تا مبادی ورودی کشور می‌شود اما فقدان یک ناوگان یکپارچه و کارا می‌تواند همه اقدامات را به شکست بکشاند. در این راستا باید ناوگان حملونقل کشور تقویت شود تا امکان رقابت با سایر کشورهای پیشرو در ارائه خدمات لجستیکی فراهم شود. در این راستا افزایش ۳۸۸۶ دستگاه واگن و واردات بیش از ۵ هزار دستگاه کامیون و کشنده در سال گذشته از جمله اقدامات بوده است.
* جمع‌بندی
اقدامات انجام شده در راستای ابتکار ایران‌راه بی‌سابقه بوده است، چرا که سال ۱۴۰۲ رکورد ترانزیت ایران با ثبت حجم ترانزیتی ۱۷.۷ میلیون تن شکسته شد. در ۶ ماه نخست ۱۴۰۳ نیز ترانزیت کشور طبق آمار مرکز گمرک ایران به ۱۱.۵ میلیون تن رسید و افزایش ۵۰ درصدی نسبت به مدت مشابه ۱۴۰۲ داشت اما همچنان نیاز به پیگیری و توسعه اقدامات انجام‌شده به شکل جدی احساس می‌شود، زیرا تمام کشورها با تمام توان در حال توسعه زیرساخت‌ها و تعاملات چندجانبه پیرو مسائل لجستیکی و ترانزیتی هستند. لازم به ذکر است افزایش ترانزیت باید هدف اولیه و ایجاد ارزش افزوده و فرآوری کالاها هدف غایی قرار گیرد تا بتواند نقش موثر آن در اقتصاد کشور را به منصه ظهور برساند. در این میان اما فرصتی برای از دست دادن وجود ندارد و باید این ابتکار در اولویت کاری وزارت راه و شهرسازی و سایر سازمان‌های ذی‌ربط قرار گیرد و جلسات شورای عالی ترانزیت به طور مرتب با حضور رئیس جمهور محترم برگزار شود. اگرچه با ادامه روند دولت سیزدهم برخی پروژه‌های راهبردی مانند خط‌آهن چابهار- زاهدان تا پایان سال جاری می‌توانست به پایان برسد، اکنون با ایجاد وقفه در این پروژه زمان بهره‌برداری با یک سال تاخیر مواجه شده است. باید بدانیم شکل‌گیری و تقویت کریدورهای ترانزیتی داخلی کشور به موازات شکل‌دهی به ارتباطات چندجانبه بین‌المللی و توسعه ناوگان حملونقل می‌تواند در نقش‌آفرینی کشور در حوزه ترانزیت جهانی موثر باشد. نگاه ما به ترانزیت باید فراتر از ابعاد اقتصادی باشد، چرا که شکل‌گیری شبکه ارتباطات با کشورهای منطقه و جهان به واسطه شبکه‌های کریدوری در میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند ضامن پیشرفت اقتصادی و امنیت پایدار ملت بزرگ ایران باشد
- رویداد «پژوهش، پیشگام پیشرفت» شب گذشته با حضور چهره‌های مختلف پژوهشی، دانشگاهی، صنفی و سیاسی در سالن همایش‌های صندوق نوآوری و شکوفایی برگزار و با معرفی پژوهشگران و فعالان حوزه پژوهش به کار خود پایان داد. به گزارش خبرنگار ما در این رویداد که به همت پژوهشکده ابزارهای نوین حکمرانی دانشگاه تهران و پژوهشکده حکمرانی فناوری اطلاعات و ارتباطات برگزار شد، چهره‌های متعدد پژوهشی، سیاسی و دانشگاهی حضور داشتند تا علاوه بر ایراد سخنرانی از دوره پژوهشگر برتر که توسط اندیشکده سیاست پژوهی منابع انسانی اسما رونمایی کردند. همچنین در حاشیه این رویداد از کتاب «نظریه های مبنایی در رفتار سازمانی» ترجمه مشترک دکتر وحید خاشعی و مصطفی آشنایی و مریم محمد دیانی که توسط انتشارات به پویش و مرکز پژوهشی آرا منتشر شده، رونمایی شد. مجبوبه داوودی دبیررویداد در مراسم افتتاحیه ضمن خوش‌آمدگویی به مهمانان گفت: «در تلاشیم این رویداد را به صورت سالیانه دنبال کنیم چرا که معتقدیم ظرفیت‌های حوزه پژوهش هر چه بیشتر با فضای صنعت در ارتباط باشد، بیشتر می‌تواند کارگشا و جهت ساز برای توسعه کشور مورد بهره برداری قرار گیرد.» داوودی افزود: «از دوستان عزیزم در سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران نیز تشکر می‌کنم که با مشارکت در برگزاری این رویداد علاوه بر حضور فعال زمینه را برای ارتباط نزدیک پژوهشگران و فعالان صنفی و صنعت فناوری اطلاعات مهیا کردند.» محمدرضا قلعه نوی رئیس پژوهشکده حکمرانی فناوری اطلاعات نیز در افتتاحیه رویداد گفت: «این مراسم تجربه‌ای جدید از همکاری صنعت و حوزه پژوهش است و از این منظر فرصتی بی‌بدیل برای همه ایجاد شده تا بتوانیم زمینه‌های همکاری‌های مشترک را ایجاد کنیم.» وی افزود: «در سازمان نظام صنفی با تلاش‌های فراوان پژوهشکده‌ای در حوزه حکمرانی فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل گرفته که امیدواریم زمینه‌ساز توسعه هر چه بیشتر صنعت فاوا در کشور باشد.» محمد خادمی سرپرست پژوهشکده نهاد ریاست جمهوری در مراسم افتتاحیه، ضمن تشکر از بزگرارکنندگان رویداد گفت: «امروز در این مراسم از پژوهش به عنوان پیشگام پیشرفت یاد می‌کنیم و این خبر خوبی برای فعالان این حوزه است چرا که سال‌ها فعالیت‌های پژوهشی صرفا در کتابخانه‌ها جا پیدا می‌کرد و برخلاف آن دوره امروز حوزه پژوهش پشتیبان صنعت، جهش تولید و دانش‌بنیان‌ها در کشور است.» خادمی افزود: «حجم زیاد پژوهش های انجام شده در کشور طی سال‌های اخییر به شدت به سمت و سوی عملیاتی حرکت کرده و این مهم نوید آینده‌ای روشن تر برای صنایع کشور ایجاد می‌کند که می‌توانند به پشتوانه پژوهش‌های منطبق با نیاز های صنعت گامی موثرتر در جهت توفیقات بیشتر در صنایع ایجاد کنند.» در ادامه مراسم افتتاحیه این رویداد حسن جلیلی رئیس پژوهشکده ابزارهای نوین حکمرانی دانشگاه تهران گفت: «کلان روندها در تمام دنیا اشاره به این مهم دارد که در صورتی که ابزارهای پژوهشی به صورت صحیح بکارگیری شود مسیر پیشرفت در کشورها هموار می‌شود و این مهم بیش از پیش در کشور ما نیز به کار گرفته شده است.» وی با اشاره به ظرفیت نخبگان و دانشگاهیان در کشور اضافه کرد: «توجه ویژه به ظرفیت منابع انسانی دانشی در کشور می‌تواند یکی از مهمترین اهرم‌های رشد در این زمینه باشد.» در ادامه مراسم آغازین این رویداد سمیه رفیعی نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی گفت: «مفهوم نکاشت پژوهش مفهومی است که با درک صحیح آن زنجیره ارزشت وسعه در کشور تکمیل می‌شود. ما بارها و بارها از صنایع خواسته‌ایم از ظرفیت های پژوهشی به نحو درست در مسیر تولید خود بهره بگیرند که به حمدالله برخی صنایع این مسیر را در پیش گرفته‌اند و برخی دیگر هنوز با این موضوع فاصله دارند.» رفیعی افزود ما در مجلس آمادگی داریم در جهت رفع موانع پیشرفت پژوهش‌ها گام برداریم و برای این مهم لازم است پژوهشکده‌ها نیز زمینه های لازم برای این توسعه را ایجاد کنند.» امضا تفاهم نامه همکاری مشترک پژوهشکده ابزارهای نوین حکمرانی دانشگاه تهران و نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران بهش دیگری از این رویداد بود. در ادامه مراسم از چهره‌های برگزیده پژوهشی در دو بخش «پژوهشگر» و «فعال حوزه پژوهش» با اهدای لوح تقدیر و تندیس تقدیر شد. در این بخش مهدی پاکذات، رئیس مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری، سید مهدی جوادی دبیر علمی رویداد، محمدرضا قلعه نوی رییس پژوهشکده حکمرانی فناوری اطلاعات، حمید بابادی نیا عضو هیات مدیره نظام صنفی رایانه‌ای تهران و حامد زرگر قائم مقام مرکز پژوهشی آرا جهت اهدای تندیس به روی سن آمدند و در بخش پژوهشگران برگزیده از: فاطمه جلالی/ نادیا ملانسب / نرگس حجتی /سید علی قاضی میرسعید/ مرضیه سلطانی / دکتر علیرضا پورابراهیمی /مهرآفرین مشهدی موسی پور / نرگس حجتی/سارا رحمانی/دکتر حسام زندحسامی /غزاله گودرزی/ در این بخش مهدی پاکذات، رئیس مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری، سید مهدی جوادی دبیر علمی رویداد، محمدرضا قلعه نوی رییس پژوهشکده حکمرانی فناوری اطلاعات، حمید بابادی نیا عضو هیات مدیره نظام صنفی رایانه‌ای تهران و حامد زرگر قائم مقام مرکز پژوهشی آرا جهت اهدای تندیس به روی سن آمدند و در بخش پژوهشگران برگزیده از : فاطمه جلالی/ نادیا ملانسب / نرگس حجتی /سید علی قاضی میرسعید/ مرضیه سلطانی / دکتر علیرضا پورابراهیمی /مهرآفرین مشهدی موسی پور / نرگس حجتی/سارا رحمانی/دکتر حسام زندحسامی /غزاله گودرزی/ و در بخش فعالان عرصه پژوهش از: دکتر سید صابر امامی / دکتر رضا توکلی راد /دکتر صالح حاجی حسینی/ محمدرضا نظری/دکتر علیرضا عابدی نژاد/ مجتبی حسن زاده/ پویا غفورزاده/ علیرضا لرک/ دکتر سعید امامی/حمیدرضا اخلاقی تقدیر به عمل آمد. همچنین در ادامه این رویداد پنج نشست تخصصی با موضوعات مختلف برگزار شد. نشست اول در خصوص اقتصاد داده با حضور دکتر سیما آریایی منش، دکتر علیرضا خداکرمی، دکتر رضا سمیع زاده و دکتر حمید بابادی نیا برگزار شد. نشست دوم با موضوع تحول دیجیتال و حکمرانی فناوری اطلاعات با حضور دکتر حسام زند حسامی، دکتر مصطفی امینی، دکتر ظهیر حیدری و مهندس مصطفی خوشابی برگزار شد. نشست سوم با موضوع فرصت‌ها و چالش‌ها برای پژوهش در عصر هوش مصنوعی با حضور دکتر مرضیه سلطانی، دکتر محسن مهدی نیا و دکتر امیررضا تجلی برگزار شد. نشست چهارم با موضوع نوآوری در پژوهش‌های اجتماعی با حضور دکتر شیما فرزادمنش، دکتر محمد تقی کرمی و دکتر وحید شالچی برگزار شد. نشست پنجم با موضوع اندیشکده و حکمرانی؛ از پژوهش تا اجرا با حضور دکتر نادیا ملانسب، سید علی قاضی میر سعید، امیر حسین عسگری و کوثر بابایی برگزار شد.