ایران کشوری روندساز
حامد زرگر رئیس مرکز پژوهشی آرا :
بیشکک قرقیزستان محل برگزاری اجلاس شانگهای
سیر سریع وقایع، نظام بین‌الملل را وارد نقطه‌عطف تاریخی خود کرده است، به‌طوری‌که با همه‌گیری کووید-۱۹، ایالات‌متحده و اروپا از آسیب‌پذیری‌های استراتژیک خود دربرابر زنجیره تامین اقتصادی جهانی که به‌طور فزاینده‌ای تحت‌سلطه چین قرار گرفته بود، آگاه شدند. به همین ترتیب، پس از تهاجم روسیه به اوکراین، ایالات‌متحده و اروپا تلاش‌هایشان برای منزوی کردن و مجازات روسیه را در مواجهه با تغییر اقتصاد جهانی- که بیشتر به چین پیوند می‌خورد- متزلزل یافتند. در این زمینه، ریسک‌زدایی و حمایت از دوستان به مفاهیم محرک پشت تلاش‌های آمریکا برای مقابله با کشش گرانشی نفوذ اقتصادی رو به رشد چین تبدیل شد. استراتژی‌های کاهش ریسک و حمایت از دوستان ایالات‌متحده برای منزوی کردن، مهار و از بسیاری جهات کنترل اقتصادهای چین، روسیه و ایران طراحی شده است. اینجاست که پتانسیل اقتصادی سازمان همکاری شانگهای که درحال‌حاضر حدود ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی و یک‌چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد، ظاهر می‌شود. درحالی‌که ایالات‌متحده به دنبال منزوی ساختن ایران، روسیه و چین است، این کشورها برای تامین منافع عینی خود، فهرست رو به رشدی از متحدان اقتصادی را تشکیل داده و در مقابل تاثیرات و تحریم‌های ایالات متحده و اروپا، با یکدیگر در یک جبهه قرار گرفتند. درنتیجه نظم بین‌المللی مبتنی‌بر قوانین با واقعیت چندقطبی جدیدی که توسط نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای که اعضای آن ازجمله ایران در حال بازنویسی قوانین هستند جایگزین شده است.
در همین حین، اجلاس سال‌گذشته سازمان یک لحظه مهم را رقم زد، زیرا کشورهای عضو تلاش برای بازتعریف هدف سازمان همکاری شانگهای را آغاز و آن را به‌عنوان سازمانی با اهداف اقتصادی و زیرساختی گسترده‌تر تصور کردند. تحول سازمان همکاری شانگهای از یک مکانیسم همکاری متمرکز بر مبارزه با «سه نیروی تروریسم، تجزیه طلبی و افراط‌گرایی» به وسیله‌ای چندوجهی که حوزه‌های سیاست، امنیت و اقتصاد را دربرمی‌گیرد، گواهی بر هدایت زیرکانه سازمان در نظم پیچیده درحال شکل‌گیری است.
علاوه‌بر تحول در موضوعات سازمان، در رویکرد بازیگران محوری سازمان شانگهای علی‌الخصوص نقش ایران نیز تغییراتی صورت گرفت. چین این سازمان را سازوکاری ایجابی جهت گسترش نفوذ خود در آسیای مرکزی می‌داند و با سرمایه‌گذاری‌های عظیم در ابتکار یک کمربند یک راه خود بر این واقعیت صحه گذاشته است. در طرف دیگر روسیه به سازمان بیشتر به‌عنوان ابزاری سلبی برای تحدید نفوذ رقبای شرقی و غربی خود به این جغرافیا می‌نگرد. روسیه در تعامل با سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بیش از هر چیز متمایل به چهارچوب‌های غیرمتصلب مبتنی‌بر «کنسرت قدرت‌ها در قرن ۲۱» همچون گروه ۱+۵ (مرتبط با پرونده هسته‌ای ایران) است که در آنها قدرت‌های بانفوذ حضور داشته و روسیه حائز جایگاهی نسبتا برابر با آنهاست. درنتیجه پیش‌تر نقشی که روسیه و چین برای ایران قائل بودند وجهی سلبی داشت و تعامل با ایران را به‌عنوان بازیگر ضدهژمون سبب تقویت جبهه خود تلقی می‌کردند؛ درنهایت چین و روسیه حضور ایران در سازمان را به‌عنوان یک جزء می‌نگریستند و حاضر نبودند مشارکت ایران در مدیریت روندهای جاری و آتی آن را بپذیرند.
از سوی دیگر خروج ایالات‌متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، با بازگرداندن تحریم‌های آمریکا، موضوع عضویت ایران را پیچیده کرد و هر تصوری از ادغام ایران در جهان اقتصادی درحال توسعه سازمان همکاری شانگهای را به‌چالش کشید. در شرایط عادی، وجود تحریم‌های آمریکا به‌منزله سمی برای عضویت ایران در سازمان تلقی می‌شد. بااین‌حال چهار رویداد، چشم‌انداز ژئوپلیتیک جهانی را تغییر داد و با انجام این کار به خنثی کردن تحریم‌ها- که عامل ارعاب ایالات‌متحده برای شکل دهی به مناسبات بین‌المللی است- کمک کرد و موجب شد «نقش روندسازی ایران» که در مسائل جهانی برجسته شده بود به سازمان نیز تسری یابد و با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، وجه ایجابی کنشگری ایران در این محور پذیرفته شود. این چهار رویداد شامل: ۱- همه‌گیری کووید-۱۹ که اقتصاد جهانی را متزلزل کرد. ۲- خروج ایالات‌متحده از افغانستان، که منطقه آسیای مرکزی را برای توسعه اقتصادی به رهبری چین باز کرد. ۳- جنگ روسیه در اوکراین که بسیاری از کشورها، ازجمله روسیه، چین، هند و پاکستان را مجبور به توسعه و حفظ و تقویت روابط اقتصادی کرد که تهدید تحریم‌های آمریکا را نادیده می‌گرفت. ۴- تحولات قفقاز جنوبی و نفوذ خزنده ناتو به این منطقه و از طریق آن به دریای خزر که موجب اهمیت یافتن بیش از پیش ایران نزد اعضای شانگهای و ازجمله روسیه شد. با تحولات اخیر در صفحه شطرنج نظام بین‌الملل که با درگیری اوکراین سرعت یافته است، نیاز به همکاری منطقه‌ای نزدیک‌تر برای رسیدگی به چالش‌های نوظهور و استفاده از فرصت‌های جدید بیش از پیش احساس می‌شود. در این وضعیت، مشارکت فعال جمهوری اسلامی در سازمان همکاری شانگهای، آن را به‌عنوان یک شرکت‌کننده کلیدی در شکل دادن به پویایی‌های ژئوپلیتیکی، با تاکید بر اهمیت رو به رشد مشارکت‌های منطقه‌ای در امور جهانی قرار می‌دهد.
شناسایی دقیق روندهای بین‌المللی و ایجاد نسبت متعادل در این نظم نوین، موجب موفقیت دولت سیزدهم در تثبیت موقعیت کشور در سازمان همکاری شانگهای و ایجاد رابطه‌ای متعادل با اعضای محوری آن چون چین و روسیه شده است. ایران نقش بازیگر روندساز در این سازمان را برعهده گرفته است، به‌طوری که در بیست‌ودومین نشست شورای نخست‌وزیران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای در بیشکک قرقیزستان در سال ۲۰۲۳ میلادی، مخبر نماینده ایران در شش حوزه محوری ابتکارات و پیشنهادهایی را مطرح کردند تا در مسائل جهانی و شکل‌دهی به نظم نوین جهانی ایران نقشی فعال داشته باشد: تشکیل کارگروه هوش‌مصنوعی، تاسیس صندوق توسعه فناوری و نوآوری برای تامین مالی پروژه‌های فناورانه مشترک بین اعضا، ایجاد یک کریدور ترانزیتی فراگیر جهت اتصال کشورهای عضو، توسعه کشت فراسرزمینی، تشکیل کارگروه‌های مشترک برای مدیریت و توزیع عادلانه منابع آبی، ابتکار گاز در خدمت بازیابی اقتصاد جهانی در دوره پس از کرونا، ایجاد صندوق تامین مالی مشترک پروژه‌های بالادستی و پایین‌دستی پتروشیمی بین کشورهای علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری و هاب منطقه‌ای انرژی شانگهای ازجمله مهم‌ترین ابتکارات و پیشنهادهای مخبر در این اجلاس بود.
درمجموع باید گفت که صعود قابل توجه سازمان همکاری شانگهای به‌طور غیرقابل‌انکاری نشان‌دهنده یک پیروزی در حوزه همکاری‌های اوراسیا است. سازمان همکاری شانگهای از زمان آغاز به کار خود گام‌های قابل‌توجهی برای مقابله با مسائل مهم ازجمله اتحاد درون اعضا، معضلات اقتصادی و تقویت چهارچوب نهادی برداشته که چنین تلاش‌هایی نه‌تنها برجستگی منطقه‌ای سازمان را افزایش داده است، بلکه عصر منطقه‌گرایی احیا شده را نیز نوید می‌دهد. همزمان که سازمان همکاری شانگهای درحال تکامل است، همچنان آماده بازتعریف نظم و چشم‌انداز جهانی است. جمهوری اسلامی ایران نیز با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و تعریف دقیق نقش خود با توجه به رویدادهای نظام بین‌المللی توانسته نقش روندساز منطقه‌ای و بین‌المللی را خصوصا در سازمان همکاری شانگهای برعهده گیرد و با طرح ابتکارات ایران در سازمان موضوعات مورد بحث سازمان از لحاظ موضوعی گسترش می‌یابد و انتظار می‌رود که ایران در تحولات آتی سازمان نقش راهبردی داشته باشد.
